Η Νάξος

Η σπουδαιότητα της Νάξου υπήρξε στη μακρά ιστορική διάρκεια, όχι απλά πρωταρχική αλλά διαμορφωτική στην ιστορική πορεία, όχι μόνο στον Κυκλαδικό αλλά και στον ευρύτερο Ελληνικό χώρο. Ήταν πάντα περίφημη για τη μεγάλη ποσότητα των εξαγομένων μαρμάρων της, για το σμυρίγλι, για το πλήθος των πηγών της, για τους κατάμεστους κήπους, για την ομορφιά των πεδιάδων της, για τους ελαιώνες, τους πορτοκαλεώνες, τους λεμονεώνες, για τα κίτρα της, για τ’ αμπέλια της και το ξακουστό κρασί της, για τη κτηνοτροφία της και τα τυριά της αλλά και για το αλάτι! Παράλληλα, επειδή η θάλασσα «απομονώνει» παρέμεινε γνήσια, ασυνήθιστη, διαφορετική, αυτάρκης. Ο Πίνδαρος αποκαλεί τη Νάξο «λιπαράν» κι ο Ηρόδοτος βεβαιώνει ότι η «Νάξος ευδαίμονη των νήσων προέφερε». Ο Αρχίλοχος ο Πάριος παρομοίαζε το κρασί της Νάξου με νέκταρ που έπιναν οι θεοί.
Ο κατ’ εξοχήν συνδεδεμένος με τη Νάξο θεός είναι ο Διόνυσος που ενσάρκωνε τις αγαθοποιούς δυνάμεις της φύσεως. Γεννήθηκε και μεγάλωσε στη Νάξο όπου παντρεύτηκε την Αριάδνη μετά την εγκατάλειψή της από το Θησέα. Ο γάμος με το θεό κι ο θάνατός της, που προοιώνιζε την ανάστασή της γιορταζόταν έντονα στο νησί γιατί σχετιζόταν με την ωρίμανση και την αναγέννηση της Φύσεως.

Η Νάξος κατοικήθηκε από την 4η χιλιετία π. Χ. μέχρι σήμερα αδιάκοπα. Η μελέτη των τοπωνυμίων βεβαιώνει ότι η Νάξος, αντίθετα από τα άλλα νησιά του Αιγαίου δεν ερημώθηκε ποτέ από κατοίκους, και ότι σ’ ΄όλες τις περιοχές του νησιού και στις παραλιακές και στα βουνά και στις κοιλάδες, από τα πανάρχαια χρόνια μέχρι σήμερα ζουν οι ίδιοι βασικά άνθρωποι, οι οποίοι βέβαια ανασυντάσσονται, έχοντας τη δύναμη να αφομοιώνουν τους ξένους, που κατά καιρούς, ειρηνικά ή με τη δύναμη των όπλων εγκαθίστανται στο νησί. Επομένως πάντα υπήρχε στο νησί μια οργάνωση σχετική με τους όρους παραγωγής και αναπαραγωγής της ζωής.

Αξίζει να θυμόμαστε κάποιες ονομασίες τόπων που αποτελούν αναμφισβήτητες μαρτυρίες για οικισμούς ή για λατρείες ηρώων ή θεών, που δεν ήταν δυνατόν να υπάρχουν σήμερα, αν κάποτε ερημωνόταν το νησί, αν χάνονταν οι κάτοικοί του και έπαιρναν τη θέση τους άλλοι.
Η υψηλότερη κορυφή της Νάξου ονομάζεται Μύτη του Ζα, φέρει δηλαδή το όνομα του πατέρα θεών και ανθρώπων για τους αρχαίους, και ίσως έτσι θα λεγόταν και στη αρχαιότητα, γιατί εκεί πάνω λατρευόταν τότε ο Δίας. Το δείχνει και η επιγραφή σε ακατέργαστο όγκο μαρμάρου στο μονοπάτι που οδηγεί στην κορυφή του βουνού – Ζευς Μηλώσιος – ο προστάτης των προβάτων δηλαδή – επιγραφή που  καθορίζει τα όρια του τεμένους του αφιερωμένου στο μεγάλο θεό.

Στο ΒΑ. Άκρο του νησιού, ένας όρμος ονομάζεται Απόλλωνας και φαίνεται ότι έτσι λεγόταν και στους αρχαίους χρόνους, γιατί κι εκεί βρέθηκε επιγραφή που καθορίζει τα όρια του τεμένους του αφιερωμένου στο θεό του φωτός. Ο Απόλλων συνδέθηκε ιδιαίτερα με τη Νάξο, λατρευόταν ως Τράγος, Ανθοκόμης ή Ποίμνιος.

Στα ΝΑ. υπάρχει ο Πάνερμος, λιμάνι που με το ίδιο άρθρο  και σχεδόν με τον ίδιο τύπο, Πάνορμος, αναφέρεται σε αρχαία επιγραφή. Παραλιακές τοποθεσίες ονομάζονται Ορκός και του Ορκού η Άμμος, επειδή χρησιμοποιούντο στην αρχαιότητα ως ολκοί, δηλαδή ως τόποι κατάλληλοι για την ανέλκυση πλοίων. Το χωριό Μέλανες αναφέρεται σε αρχαία επιγραφή ως Μέλαν και τα χωριά Χαλκεί και Κεραμεί στους αρχαίους χρόνους θα ήταν εργαστήρια χαλκέων και κεραμοποιών. Ο Αρσός στ’ Απεράθου, είναι ο αλσών, δασώδες δηλαδή τέμενος, αφιερωμένο σε θεότητες ή σε νύμφες. Πάλι στ’ Απεράθου, ο Δήμος, θέση που τα’ όνομά της μαρτυρά ότι εκεί στην αρχαιότητα υπήρξε αξιόλογος οικισμός και τ’ Αφικλή, δείχνει τον ιερό χώρο τον αφιερωμένο στον ήρωα Ιφικλέα, ομομήτριο αδελφό του Ηρακλή.  Τέλος, το χωριό Σκαδό, σχετίζεται με τις ισχάδες, τα τόσο νόστιμα για τους αρχαίους σύκα.

Πρώτοι κάτοικοι της Νάξου θεωρούνται οι Θράκες. Την κατοίκησε πρώτος ο γιος του Βορέα Βούτης, που θέλοντας να βρει γυναίκες για τους συντρόφους του έφτασε στη Θεσσαλία, όπου κυνήγησε τις Βάκχες κι ανάμεσα σ’ άλλες έκλεψε την Κορωνίδα και την Ιφιμέδεια και τις έφερε στη Νάξο. Σύμφωνα με την παράδοση διακόσια χρόνια κυριάρχησαν οι Θράκες στο νησί. Τους διαδέχθηκαν οι Κάρες. Ήρθαν από τη Μ. Ασία έχοντας επικεφαλής το Νάξο, που επέβαλε το όνομά του στο νησί.

Στη Νάξο δημιουργήθηκε η πλαστική και, κατά πάσα πιθανότητα, η αρχιτεκτονική. Στα γλωσσικά ιδιώματα του νησιού, επιβιώνουν και χρησιμοποιούνται στοιχεία από την εποχή του Ομήρου.
Το Βυζάντιο στη Νάξο δεν τελειώνει με τη άλωση της Κωνσταντινουπόλεως το 1204 από τις στρατιές της Δ’ Σταυροφορίας, την κατάκτηση των Κυκλάδων, το 1207, από τον Ενετό Μάρκο Σανούδο και την ίδρυση της λατινικής ηγεμονίας, με πρωτεύουσα τη Νάξο. Οι κάτοικοι, σ’ αυτή τη νέα αποικιακού τύπου κοινωνία, διατηρούν τις «συνήθειες» τους, που εκπορεύονται από τους νόμους της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, κι εξελίσσονται σε συγκερασμό με τους νεοφερμένους από τη Δύση θεσμούς, για ν’ αποτελέσουν το περίφημο εθιμικό δίκαιο της νήσου. Παράλληλα, μέσα από την εκκλησιαστική παράδοσή τους οι κάτοικοι του νησιού συνεχίζουν το Βυζάντιο.

Το 1536-66 αρχίζει η περίοδος της Τουρκοκρατίας. Όμως Τούρκοι δεν εγκαταστάθηκαν, πλην ελαχίστων, στο νησί: τους ενδιέφερε μόνο η είσπραξη των φόρων. Αλλά η λατινοκρατία θα κρατήσει μέχρι την Επανάσταση του 1821.
Ο ένας πολιτισμός πάνω στον άλλο. Κάθε νέος πολιτισμός, στη προσπάθειά του να επικρατήσει γκρεμίζοντας τον προηγούμενο, χρησιμοποιεί υλικά του, δανείζεται στοιχεία του, υιοθετεί νοοτροπίες του. Κι έτσι κάθε πολιτισμός συνεχίζει να υπάρχει μέχρι σήμερα. Η Νάξος αποτελεί απτό παράδειγμα.


4η χιλιετία.

Οι πρώτοι οικισμοί της Νάξου ανάγονται στην 4η χιλιετία π. Χ. στη Νεολιθική εποχή. Αρχαιολογικά ευρήματα μαρτυρούν για μια ανεπτυγμένη κοινωνία τα τέλη του νεολιθικού πολιτισμού.


Κυκλαδική εποχή.

Η πρώτη μεγάλη εποχή της Νάξου είναι η Κυκλαδική, την 3η χιλιετία π. Χ. Η Νάξος παρουσιάζει ένα πυκνότατο πληθυσμό που είναι απλωμένος σε μικρές εγκαταστάσεις περισσότερο προς την ανατολική πλευρά του νησιού, όπου ένα πυκνό πλέγμα μικρών νησίδων προσφέρει εύκολη βάση επεκτάσεως. Ένα χαρακτηριστικό πόλισμα της εποχής ανακαλύφθηκε στη θέση Κορφάρι των Αμυγδαλιών στον Πάνορμο. Στην τοποθεσία όπου είναι και σήμερα η πόλη της Νάξου, στη Γρόττα, αποκαλύφθηκε μεγαλύτερος και πολύ πιο ανεπτυγμένος οικισμός με τετράγωνα, επιμελώς χτισμένα σπίτια και πλούσια κεραμική. Εκτεταμένα σ’ όλο το νησί είναι τα νεκροταφεία της εποχής. Αριστουργήματα της τέχνης και της τεχνικής από το δεύτερο μέρος της 3ης χιλιετίας βρέθηκαν σ’ όλους σχεδόν τους τάφους. Απλότητα στη μορφή, καθαρή γραμμή, αυστηρός ρυθμός, αποτελούν σπάνιο φαινόμενο, αν όχι μοναδικό, στην προϊστορική εποχή.

Ολόκληρη την 3η χιλιετία π. Χ. η Νάξος αναδεικνύεται σ’ ένα από τα μεγαλύτερα κέντρα του Πρωτοκυκλαδικού πολιτισμού. Χαρακτηριστική της σημασίας της συμβολής του νησιού στην άνθηση του Κυκλαδικού πολιτισμού, είναι η χρήση, έστω και συμβατική, από τους αρχαιολόγους, των τοπωνυμίων της Νάξου, για να χαρακτηρίσουν στοιχεία αυτής της περιόδου. Έτσι μιλάμε για τον τοπικό πολιτισμό «Γρόττας-Λούρου» της Νάξου που χαρακτηρίζει με το όνομά του την Πρωτοκυκλαδική Ι φάση (3200-2800 π. Χ.), για τα ειδώλια του «τύπου του Λούρου» από το νεκροταφείο Λούρου στην περιοχή του Σαγκρίου. Επίσης, για τα ειδώλια του «τύπου Σπεδού» από την ομώνυμη θέση στη ΝΑ. Νάξο. Για τα ειδώλια του «τύπου της Απειράνθου», κι ακόμα για κάποιο περίφημο Καλλιτέχνη, δημιουργό περίφημων ειδωλίων, τον «Καλλιτέχνη της Συλλογής Γουλανδρή», ο οποίος θα «πρέπει να ήταν Ναξιώτης». Μπορεί να ήταν πλανόδιος τεχνίτης, μπορεί να γινόταν εξαγωγικό εμπόριο ειδωλίων, μπορεί…

Η Πρωτοκυκλαδική ακρόπολη στο Κορφάρι των Αμυγδαλιών και οι μοναδικές επίκρουστες παραστάσεις από την Κορφή τ’ Αρωνιού, στη ΝΑ. Νάξο, συνθέτουν μαζί με όλα τ’ άλλα στοιχεία, την ξεχωριστή εικόνα ενός μεγάλου Αιγαιακού κέντρου στην 3η χιλιετία π. Χ.



Μυκηναϊκή  - Γεωμετρική – Αρχαϊκή εποχή.

Στη 2η χιλιετία η ανάπτυξη δυνάμεων στο Αιγαίο, της Κρήτης πρώτα και των μυκηναϊκών κέντρων της κυρίως Ελλάδας στη συνέχεια έχουν ως αποτέλεσμα την υποχώρηση της αυτονομίας του πηγαίου Κυκλαδικού πολιτισμού. Ο πληθυσμός της Νάξου μετατοπίζεται βορειοδυτικά Έτσι έχουμε τη μεγάλη μυκηναϊκή πόλη στη Γρόττα που ζει με συνεχείς ανακτίσεις των σπιτιών των σπιτιών της μέχρι την Πρωτογεωμετρική εποχή (περίπου 1000 π.Χ.) καθώς και τα μεγάλα νεκροταφεία στ’ Απλώματα και στο Καμίνι.

Γύρω στον 7ο αιώνα π. Χ. έχει σχηματισθεί μια ολιγαρχική κοινωνία με πολλούς πλούσιους και ισχυρούς ευγενείς, τους «παχείς», που ζει στην πόλη, που βρισκόταν πάνω στο λόφο του σημερινού Κάστρου της Χώρας, ή στις διάφορες κώμες του νησιού. Ο λαός ασχολείται κυρίως με τη γεωργία, την κτηνοτροφία αλλά και την αλιεία, το εμπόριο και τις τέχνες. Η Νάξος αποικίζει την Αρκεσίνη και ίσως την Αιγιάλη στην Αμοργό και συνάπτει στενές σχέσεις με τη Θήρα. Το 734 π. Χ. βοηθά με το στόλο της τη φιλική της Χαλκίδα για αποστολή αποίκων στη Δύση και σ’ αντάλλαγμα δίνει τ’ όνομά της σε μια από τις νέες αποικίες (Νάξος Σικελίας). Αδιάκοπες και πείσμονες είναι οι αγώνες εναντίον των Μιλησίων, των Ερυθραίων και των Παρίων. Σ’ έναν απ’ αυτούς σκοτώθηκε ο μεγάλος ποιητής της Πάρου, ο Αρχίλοχος.
Τα αρχαιολογικά ευρήματα από τη Μυκηναϊκή και τη Γεωμετρική εποχή, ιδιαίτερα η κεραμική, χαρακτηρίζονται για την υψηλή τους αισθητική, αλλά η Νάξος θα αναδειχθεί ξανά πρωτοπόρος στην πολιτιστική δημιουργία, στους αρχαϊκούς χρόνους, δηλαδή τον 7ο και 6ο αι. π. Χ.
Γι’ αυτή την εποχή μας «μιλούν» κατά τρόπο μοναδικό, τα υπερφυσικού μεγέθους ανδρικά γυμνά αγάλματα και τα ντυμένα γυναικεία από τη Νάξο. Οι Κούροι, κείτονται μισοτελειωμένοι στους χώρους των αρχαίων λατομείων, στις Μέλανες και στον Απόλλωνα. Τεχνικοί λόγοι ή συνθήκες ζωής, όπως ο θάνατος του πελάτη, η πολιτικά γεγονότα, στάθηκαν οι αιτίες για την εγκατάλειψη τους. Από την άλλη, η Άρτεμις του Εθνικού Μουσείου, ανάθημα στη Δήλο της Νικάνδρης (650 π. Χ.), από μια πλούσια οικογένεια της Νάξου, είναι πασίγνωστη.
Η Σφίγγα των Δελφών, οι περίφημοι Λέοντες της Δήλου, ο Οίκος των Ναξίων στη Δήλο και γενικά πολλά αφιερώματα των Ναξίων στη Δήλο και σ’ άλλα φημισμένα ιερά, μαρτυρούν την ανάπτυξη, τον πλούτο, την ισχύ της Ναξιακής κοινωνίας και ιδιαίτερα κυριαρχία και οικονομική εκμετάλλευση του μεγάλου ιωνικού θρησκευτικού κέντρου της Δήλου. Ίσως κάποια «πολιτική Απόλλωνος» είχε αναπτυχθεί.


Η μεγάλη πλαστική που στους αρχαϊκούς χρόνους γεννιέται στην Ελλάδα, εμφανίζει στη Νάξο, για πρώτη φορά, όλα τα στοιχεία του μνημειώδους. Αυτό το γεγονός, σε συνδυασμό με την ανάπτυξη της πλαστικής (ειδώλια) κατά την 3η χιλιετία π. Χ. οδήγησε στην άποψη πως στη Νάξο «γεννήθηκε» η πλαστική. Η αφθονία του  μαρμάρου στο νησί συντέλεσε αναμφίβολα σ’ αυτή την ανάπτυξη. Το σμυρίγλι, αποκλειστικά ναξιακό προϊόν, χρησιμοποιείται για την τελική λείανση των έργων.

Οι Νάξιοι τεχνίτες είναι περιζήτητοι και φαίνονται τόσο πλούσιοι, ώστε να χαρίζουν οι ίδιοι στους θεούς μεγάλα και ασφαλώς πολυδάπανα έργα τους. Αρχαίες πληροφορίες αναφέρονται σε πρωτοπόρες ναξιακές οικογένειες μαρμαροτεχνιτών, όπως στην οικογένεια του Βύζη, του οποίου την υπογραφή έχουμε πάνω σε μαρμάρινα κεραμίδια της Ακρόπολης.
Καθοριστική υπήρξε επίσης η συμβολή της Νάξου στη δημιουργία της μνημειώδους μορφής της ελληνικής αρχιτεκτονικής και ιδιαίτερα της μαρμάρινης ιωνικής. Στο ιερό των Υρίων μπορούμε να παρακολουθήσουμε βήμα προς βήμα, στον ίδιο χώρο, το ένα στρώμα μετά το άλλο, την πορεία από το μονόχωρο ναό (800 π. Χ. περίπου) από ξύλο και πλίνθους, μέχρι τον εκατόμπεδο αρχαϊκό ναό, ιωνικού ρυθμού, που διαθέτει άδυτο (χώρο για μυστηριακή λατρεία), μαρμάρινη πρόσταση (κιονοστοιχία που μνημειοποιεί την είσοδο), μαρμάρινο βωμό και μαρμάρινες κιονοστοιχίες εσωτερικά.

Στο Γύρουλα στο Σαγκρί, ο ολομάρμαρος ναός του Απόλλωνα και της Δήμητρας είναι αρχαϊκός ναός του τύπου του Τελεστηρίου, δηλαδή αφιερωμένος σε μυστηριακές τελετές. Αποτελεί το μοναδικό, καλά σωζόμενο παράδειγμα ενός Τελεστηρίου. Ανήκει στην εποχή του Λύγδαμι (530 π. Χ. περίπου) τυράννου της Νάξου, όπως και ο μεγάλος ναός του Απόλλωνα, στο νησάκι των Παλατιών, στο λιμάνι της Χώρας. 

Δεν λείπουν όμως  και οι πολιτικοί κλυδωνισμοί. Με αφορμή την προσβολή του χρηστού ευγενούς, του Τελεσταγόρα, από άλλους ομοίους του, ξεσπάει η δυσφορία του κόσμου εναντίον των παχέων. Τις ταραχές εκμεταλλεύεται ένας άλλος ευγενής, ο Λύγδαμις, ο οποίος επιβάλλει τυραννίδα και επικρατεί με τη βοήθεια του φίλου του Πεισίστρατου γύρω στο 540 π. Χ. Μετά την ανατροπή του τυράννου από τους Λακεδαιμονίους (524 π. Χ.), ύστερα από μια σύντομη ολιγαρχία, η ναξιακή δημοκρατία αποκρούει το 506 π. Χ. την τετράμηνη πολιορκία του τυράννου της Μιλήτου Αρισταγόρα.



Κλασική εποχή και το τέλος  του αρχαίου κόσμου.

Το 490 π. Χ. οι Νάξιοι αντιμετώπισαν την επίθεση των Περσών με παθητικό τρόπο. Οι περισσότεροι έφυγαν στα βουνά κι όσοι έμειναν στην πόλη αιχμαλωτίστηκαν, έγιναν δούλοι, η πόλη καταστράφηκε, τα ιερά κάηκαν. Στη ναυμαχία της Σαλαμίνας όμως οι Νάξιοι αποστατούν από τους Πέρσες και πολεμούν στο πλευρό των Αθηναίων. Πολλοί Νάξιοι πολέμησαν  στις Πλαταιές και το όνομα του νησιού ήταν στον τιμητικό κατάλογο του τρίποδος των Δελφών και της βάσεως ενός αγάλματος του Διός στην Ολυμπία. Στην πραγματικότητα όμως η Νάξος δεν ανέλαβε ποτέ πια μετά από την καταστροφή αυτή. Πέρασε στην ηγεμονία των Αθηναίων. Μετά την πτώση της αθηναϊκής ηγεμονίας περνά στη Σπαρτιατική. Μέσα στον 4ο αι. π. Χ. Αθηναίοι και Σπαρτιάτες συγκρούονται για τη Νάξο. Μετέχοντας στο «κοινό των νησιών» περνάει από την επιρροή των Πτολεμαίων της Αιγύπτου στη Μακεδονική και μετά στη Ροδιακή επιρροή. Μετά το 41 π. Χ. υπάγεται στην Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, στη ρωμαϊκή επαρχία των νησιών με έδρα τη Ρόδο. Συχνά οι Ρωμαίοι τη χρησιμοποίησαν σαν τόπο εξορίας. Και εκκλησιαστικά υπαγόταν στην εκκλησία της Ρόδου κατά τους πρώτους χριστιανικούς χρόνους. 






Βυζαντινή περίοδος (Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία).

Πολλοί μελετητές δέχονται την άποψη ότι το κέντρο των βυζαντινών χρόνων βρισκόταν στην περιοχή της Τραγαίας – Απάνω Κάστρο και στη ευρύτερη περιοχή του Σαγκριού – Κάστρο τ’ Απαλίρου μέχρι τον όρμο της Αγιασού. Ο κάμπος του Σαγκριού με τις πάρα πολλές μικρές αλλά σημαντικές εκκλησίες έχει χαρακτηριστεί ένας μικρός Μυστράς. Η μελέτη των επιγραφών έδειξε ότι η Νάξος ήταν έδρα τουρμάρχη, που ονομαζόταν Νικήτας, πριν από το 1080, αποτελούσε δηλαδή τούρμα, και ενός πρωτοσπαθάριου, του Ιωάννη. Το 1083 έγινε έδρα μητροπολίτη.

Το 727 ο στόλος του θέματος των Ελλαδικών και των Κυκλάδων νήσων εξεγέρθηκε εναντίον του Αυτοκράτορα Λέοντα Γ’ του Ισαύρου και κατέπλευσε την βασιλεύουσα, αλλά το υγρό πυρ κατέστρεψε τον ελλαδικό και κυκλαδικό στόλο. Οι μελετητές ερίζουν για τα αίτια της εξέγερσης αυτής. Αλλά η συμμετοχή των Κυκλάδων στην πολεμική αναμέτρηση με τον αυτοκράτορα υπαινίσσεται σημαντική διοικητική και οικονομική υπόσταση.      

Τέλη του 7ου αρχές του 8ου αι. οικοδομείται το Κάστρο τ’ Απαλίρου, και ελέγχει όχι μόνο εκτεταμένες καλλιεργήσιμες εκτάσεις του νησιού, αλλά και τη θαλάσσια περιοχή μεταξύ Νάξου, Πάρου και Ίου, που πιθανότατα αποτελούσε τμήμα της διαδρομής από την Κρήτη στην Κωνσταντινούπολη. Η ίδρυσή του συνδέεται με τη δύσκολη εποχή των πρώτων αραβικών επιδρομών και εντάσσεται στο ευρύτερο πλαίσιο της κρατικής μέριμνας για την αμυντική ενδυνάμωση των νησιών.   

Ωστόσο, η Νάξος φαίνεται ότι αρχίζει να αποκτά εξέχουσα θέση στη διοίκηση της Αυτοκρατορίας, που συνοδεύεται από οικονομική άνθηση, τους λεγόμενους «σκοτεινούς αιώνες» του Βυζαντίου (7ος-9ος αι.), με την σύνδεσή της με την Εικονομαχία. Αυτή η σύνδεση αντανακλά, πιθανότατα, όπως συνέβη και σ’ άλλες επαρχίες της αυτοκρατορίας, διοικητική αναδιάρθρωση του νησιού, στα πλαίσια των μεταρρυθμίσεων των Ισαύρων. Η αναδιάρθρωση αυτή έφερε ανακατατάξεις στην τοπική κοινωνία με τη δημιουργία νέων κρατικών υπηρεσιών και τη μερική εγκατάσταση ξένου στρατιωτικού πληθυσμού: πρόκειται για τους καλλιεργητές-στρατιώτες, για τον θεματικό στρατό.

Τα μνημεία της Νάξου, τηρουμένων των αναλογιών, υπαινίσσονται δημογραφική άνθηση κατά τον 8ο και 9ο αι., η οποία προφανώς συνοδευόταν και από ποικίλες ανθρώπινες δραστηριότητες στη σφαίρα της τοπικής αλλά, πιθανότατα, και της ευρύτερης παραγωγής και οικονομίας.   
Πεντακόσιες περίπου εκκλησίες, όλων των ρυθμών και των τύπων και μοναστήρια με φρουριακό χαρακτήρα, μαρτυρούν πως σ’ αυτό το νησί, που υπήρξε πρωτοπόρο στη σμίλευση του μαρμάρου αλλά και στο σμίλευμα πολιτισμών όπως ο Κυκλαδικός, και στα Βυζαντινά χρόνια έζησαν άνθρωποι που δοκίμασαν ανάμεσα στους πρώτους νέους τρόπους στην αρχιτεκτονική, στην αγιογραφία, στην προσπάθεια να εκφράσουν τον εσώτερο εαυτό τους.

Το νησί μπορεί να επιδείξει τη δική του αρχιτεκτονική φυσιογνωμία: υπάρχουν αρχαίοι ναοί που μετατράπηκαν σε παλαιοχριστιανικές βασιλικές, όπως ο Άγιος Ιωάννης στο Γύρουλα Σαγκρίου. Συναντάμε ναούς στους οποίους διακρίνονται πολλές οικοδομικές φάσεις, ξεκινώντας από τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες, στην Παναγία την Πρωτόθρονο στο χωριό Χαλκεί στην Παναγία τη Δροσιανή στο χωριό Μονή, στο Φωτοδότη Χριστό στο χωριό Δανακό. Υπάρχουν παλαιοχριστιανικές βασιλικές με σύνθρονο, όπως η Παναγία η Πρωτόθρονος, ένας, αλλά σπουδαιότατος τρίκογχος ναός, η Παναγία η Δροσιανή, σταυροειδείς εγγεγραμμένοι ναοί, όπως ο Άγιος Μάμας στην Ποταμιά, ο Άγιος Γεώργιος ο Διασορίτης στην Τραγαία, οι Άγιοι Απόστολοι στο Μετόχι, η Παναγία η Πρωτόθρονος, όπως διαμορφώθηκε στα μεσοβυζαντινά χρόνια και διατηρείται έτσι μέχρι σήμερα, με διάφορες προσθήκες βέβαια.
Ακόμα ναοί του τύπου του ελεύθερου σταυρού, όπως η Παναγία η Καλορίτισσα ή Καλορείτσα, η Παναγία στον Αρχατό, η Παναγία η Δαμινιώτισσα, καμαροσκέπαστες βασιλικές, μονόκλιτες τρουλαίες βασιλικές, δίκοχοι ναοί.

Στη Νάξο υπάρχει χρονολογικά αδιάσπαστη ενότητα μνημείων από τον 7ο έως τον 14ο αι., τόσο από αρχιτεκτονική άποψη όσο και από την άποψη του ζωγραφικού διάκοσμου. Ανάμεσα στα πιο σημαντικά μνημεία για τον ελληνικό χώρο αλλά και τη ΝΑ. Ευρώπη γενικά, η Παναγία η Δροσιανή στη Μονή, της οποίας το παλαιότερο στρώμα των τοιχογραφιών είναι του 7ου αι., ακόμη παλαιότερες θεωρούνται ο Άγιος Γεώργιος στις Μέλανες κι ο Φωτοδότης Χριστός στο Δανακό. Επίσης οι ανεικονικές εκκλησίες του 9ου αι., η Αγία Κυριακή στ’ Απεράθου,  Άγιος Αρτέμιος στο Σαγκρί, ο Άγιος Ιωάννης στ’ Αδησαρού. Οι τρεις εκκλησίες, μαζί με τα ανεικονικά στρώματα τοιχογραφιών άλλων εκκλησιών, αποτελούν πιθανότατα το μεγαλύτερο σύνολο ανεικονικής ζωγραφικής στην Ελλάδα. Έχει διαπιστωθεί ότι όχι μόνο ο αριθμός των τοιχογραφημένων μνημείων, περισσότερα από 100, στη Νάξο, είναι ασύγκριτα μεγαλύτερος απ’ αυτόν που έχει βρεθεί σ’ όλες τις άλλες Κυκλάδες, αλλά και ότι τελικά είναι πρωταρχικός στο επίπεδο της Ελλάδας.
Μοναδικά σύνολα τοιχογραφιών, στην Παναγία τη Δροσιανή, από τα παλαιοχριστιανικά χρόνια, στην Παναγία την Πρωτόθρονο, όπου οι τοιχογραφίες σώζονται σε πέντε στρώματα, παλαιοχριστιανικό, εικονομαχικό, δύο του 11ου αι. και το του 13ου αι. Τέλος, στον Άγιο Γεώργιο το Διασορίτη, ένα από τα σημαντικότερα σύνολα τοιχογραφίας κατά τον 11ο αι., σ’ όλο το Αιγαίο. Η Δροσιανή διασώζει το πληρέστερο για την εποχή του, εικονογραφικό πρόγραμμα. Μοναδικές παραστάσεις, η Παναγία η Νικοποιός και ο Χριστός στον τρούλο σε δύο στηθάρια, δηλαδή δυο φορές σε προτομή. Η Παναγία Νικοποιός είναι μια Παναγία Βρεφοκρατούσα, η οποία όμως κρατά με τα δυο χέρια δίσκο, μέσα στον οποίο εικονίζεται ο Χριστός. Η διπλή απεικόνιση του Χριστού σε τρούλο αποτελεί μοναδικό δείγμα από την προεικονοκλαστική  εποχή. Στο ένα στηθάριο ο Χριστός έχει βραχύτατο γένι και κρατά ευαγγέλιο, στο άλλο έχει γενειάδα και κρατά ειλητό. Μάλλον ότι οι δύο διαφορετικές αποδόσεις ήθελαν να τονίσουν τις δύο φύσεις του Χριστού, τη θεία και την ανθρώπινη.

Αυτό το μνημειακό σύνολο αποτελεί την εγκυρότερη ιστορική μαρτυρία ότι η Νάξος κατείχε στα βυζαντινά χρόνια εξέχουσα θέση στο διοικητικό, εκκλησιαστικό, οικονομικό και καλλιτεχνικό επίπεδο, ανάμεσα στα νησιά του Ν. Αιγαίου.
Και επειδή το «Βυζάντιο» δεν τελειώνει με τη πτώση της Κωνσταντινούπολης το 1204 ή το 1453, αλλά «συνεχίζεται» παντού στον ελληνικό χώρο παρά τις κατακτήσεις, σημαντικά είναι και στη Νάξο τα λεγόμενα μεταβυζαντινά μνημεία.

Όμως, το νησί είδε τη Γένοβα και τη Βενετία ν’ αυλακώνουν τη θάλασσα στον αγώνα για ηγεμονία, γνώρισε τον επεκτατισμό των Τούρκων, τον εμπορικό ανταγωνισμό των δυνάμεων, την πειρατεία, ένιωσε στο σώμα του τι σημαίνει  να σε διεκδικεί και η Χριστιανοσύνη και το Ισλάμ. Γνώρισε την προδοσία, τη λεηλασία, την αμείλικτη ερήμωση, είδε τα χρήματα, τα εμπορεύματα, τους ανθρώπους ν’ αλλάζουν συχνά χέρια. Επανειλημμένα τα κελλάρια του κρασιού, οι αποθήκες του λαδιού ληστεύτηκαν, ανάμεσα στη βία  και την αδικία βρέθηκαν πολλές φορές οι κάτοικοί του.



Λατινοκρατία.

Το 1207 ο Βενετός Μάρκος Σανούδος καταλαμβάνει την Νάξο και την Άνδρο  και ιδρύει την ηγεμονία που θα μείνει γνωστή στην ιστορία ως Δουκάτο του Αιγαίου Πελάγους με πρωτεύουσα τη Νάξο. Στη συνέχεια κατακτήθηκαν και τ’ άλλα νησιά, εκτός από την Τήνο και τη Μύκονο που αποτέλεσαν ξεχωριστή ηγεμονία υπό τους Ghisi. Αν και Βενετοί οι Σανούδοι αναγνώριζαν ως επικυρίαρχό τους τον Λατίνο αυτοκράτορα της Κωνσταντινούπολης κι όχι τη Βενετία, απέναντι στην οποία κράτησαν ανεξάρτητη πολιτική, όσο αυτό το επέτρεπαν οι γεωπολιτικές συνθήκες της εποχής. Έτσι, οι προστριβές με τη Βενετία έγιναν αναπόφευκτες και με την πάροδο του χρόνου η λατινική ηγεμονία των Κυκλάδων έγινε ένα προτεκτοράτο της Βενετίας.

Η τοπική παράδοση «θέλει» τον Μ. Σανούδο να μοιράζει το νησί στους ευγενείς του σε φέουδα και να επιβάλει το φεουδαλικό σύστημα κατά τα δυτικά πρότυπα. Στην πραγματικότητα, ό,τι γνωρίζουμε για τον ιδρυτή της ηγεμονίας είναι η συνθήκη που σύνηψε με τον δούκα της Κρήτης, όταν κλήθηκε εκεί για να καταστείλει την εξέγερση Ελλήνων αρχόντων. Οι Βενετοί αθέτησαν ή δεν θέλησαν να εκπληρώσουν τους όρους της συμφωνίας, μ’ αποτέλεσμα ο Μ. Σανούδος να συμμαχήσει με μερίδα Ελλήνων αρχόντων και να καταλάβει ολόκληρο το νησί. Ενισχύσεις που στάλθηκαν από τη Βενετία τον ανάγκασαν να αποχωρήσει και ανάμεσα στους όρους της συνθήκης ήταν να πάρει μαζί του 20 από τους Έλληνες άρχοντες (τα αρχοντόπουλα που διαφέντευαν την Κρήτη από τα χρόνια του Βυζαντίου) ενώ απέκτησε φεουδαλικά δικαιώματα σε εδάφη του νησιού. Εξεστράτευσε εναντίον της αυτοκρατορίας της Νίκαιας στην προσπάθειά του να αποτρέψει επίθεση των Βυζαντινών εναντίον των κτήσεων του. Αιχμαλωτίστηκε όμως από τον αυτοκράτορα Θεόδωρο Λάσκαρη, που τελικά γοητευμένος από την προσωπικότητά του τον άφησε ελεύθερο να επιστρέψει στις κτήσεις του, δίνοντας του ως σύζυγο μια από τις πριγκίπισσες της οικογένειάς του. Το 1227, από το Βενετία πλέον, όπου είχε αποσυρθεί, λίγο πριν το θάνατό του, το 1228, παραχωρεί το Μοναστήρι του Φωτοδότη Χριστού στο τάγμα των Βενεδικτίνων μοναχών. Επί των ημερών του, κατά πάσα πιθανότητα, ιδρύεται μία θρησκευτική οργάνωση, η «Αδελφότης του Αγιωτάτου Σώματος του Χριστού», το 1226, από Καθολικούς μη ιερωμένους για να διαχειρίζεται δωρεές προς την νεοσύστατη καθολική εκκλησία.

Η περίοδος της ηγεμονίας των Σανούδων υπήρξε μια τρικυμισμένη περίοδος αφού αναγκάζονταν σε διαρκείς πολεμικές επιχειρήσεις ή σε διπλωματικούς χειρισμούς, για να αντιμετωπίσουν τους γείτονές τους Ghisi, τους πειρατές, τον Βυζαντινό στόλο του αυτοκράτορα Βατάτζη της Νίκαιας που, τελικά, ποτέ δεν παραιτήθηκαν από τις αξιώσεις τους πάνω στα Κυκλαδονήσια, και τελικά τις παρεμβάσεις της Βενετίας.
Η δυναστεία των Σανούδων ( έδωσε επτά ηγεμόνες), έληξε το 1383 όταν ο φιλοβενετός άρχοντας της Μήλου Φραντζέσκο Κρίσπο (είχε νυμφευθεί αρχόντισσα από τον οίκο των Σανούδων, τη Μαρία) δολοφόνησε κατά τη διάρκεια κυνηγιού, λίγο έξω από το χωριό Μέλανες, τον τελευταίο δούκα της Νάξου, γιο της δούκισσας Φιορέντσα Σανούδο, Νικόλα Dalle Carceri, κι ανέλαβε την ηγεμονία του δουκάτου. Οι Κρίσπο (12 συνολικά) ηγεμόνευσαν μέχρι το 1566, οπότε κατελήφθη το δουκάτο από τον Τούρκο αρχιναύαρχο Χαϊρεντίν Μπαρμπαρόσσα.
Για τη φεουδαλική κοινωνία των νησιών είναι δυνατόν να σχηματίσουμε κάποια ιδέα από τα γράμματα των δουκών που διασώθηκαν ως τις μέρες μας. Στα νησιά οι «Ασσίζες της Ρωμανίας» ήταν ο φεουδαλικός κώδικας, μεταρρυθμισμένος σύμφωνα με τα συνήθεια της Νάξου. Ο δούκας ήταν η κεφαλή της κοινωνικής ιεραρχίας, ομότιμος στην ηγεμονία της Αχαΐας, την οποία αναγνώριζε ως επικυρίαρχο. Στη διοίκηση συνεπικουρείτο από αξιωματούχους όπως ήταν ο «παρατηρητής», ο «μπάϊλος», και ο «πραξικός του δούκα» ενώ υπήρχε κι ένας «καπετάνιος» του κάστρου της Νάξου, καθώς και το αξίωμα του «απανωκυνηγάρι».

Οι φόροι και τα τέλη δεν φαίνεται να ήταν βαριά. Ένα νεράτζι τα Χριστούγεννα ή μια πουλάδα ήταν η συνηθισμένη προσφορά στον αυθέντη, τυπική αναγνώριση της φεουδαλικής εξάρτησης. Ο βυζαντινός έγγειος φόρος, το ακρόστιχον διασωζόταν. Υπήρχε η «δέτζιμα του φέουδου», δηλαδή η δεκάτη, η εντριτία, τα εντριτεμένα χωράφια, τα ελεύθερα, δηλαδή αυτά των οποίων οι καλλιεργητές είχαν απαλλαγεί από την υποχρέωση ν’ αποδίδουν την εντριτία στον γαιοκτήμονα, η τάσα, η κουντουβερνία, δηλαδή ο γαιοκτήμονας παραχωρούσε κτήμα σε καλλιεργητή-κοπιαστή σαν μισιάρικο, το καλαθιάτικο, αντίστοιχο με το βυζαντινό κανίσκι. Τέλος, το τουρκοτέλι, φόρος που πληρωνόταν στους Τούρκους κουρσάρους από το δούκα και που εισπράττονταν από τους υποτελείς του χωρικούς-κοπιαστές. Από την περίοδο της Λατινοκρατίας ας θυμόμαστε ένα ρήμα χαρακτηριστικό: το γαλδέρω που σημαίνει νέμομαι, εξουσιάζω, καρπούμαι γιατί βέβαια ο αφέντης νεμόταν, εξουσίαζε, εκαρπούτο!

Από τα μέσα του 16ου αι. ένα νέο «μεταναστευτικό» ρεύμα έρχεται να κατακλύσει το νησί. Μπαρότσι, Γκριμάλντι, Τζιουστινιάνι, Κόκκοι, Ντέλλα-Ρόκκα, Ντε Μοντένα, κ. ά. επενδύουν, είτε αγοράζοντας γη είτε αποκτώντας την με επιγαμίες, δημιουργώντας μεγάλες ιδιοκτησίες. Κλασική περίπτωση αποτελεί ο «τόπος του Φιλωτιού». Θα διατηρήσουν το φεουδαλικό καθεστώς εντατικοποιώντας την εργασία των δουλοπάροικων κατοίκων του νησιού. Οι πέτρινοι επιβλητικοί πύργοι «μιλούν» μέχρι σήμερα για το φεουδαλικό καθεστώς. Για μια εποχή που υπήρχαν αφέντες κι αφεντότοποι, δηλαδή κάτοχοι γης (οι τόποι) στους οποίους αποδίδονταν δικαιώματα, άσπρα, γρόσια, δουκάτα, ριάλια, τζεκίνια και για τους ντόπιους, τους χωρικούς, μια σειρά από υποχρεώσεις, από φόρους που είχαν πάντα σχέση με τη γη που καλλιεργούσαν, με τα ζώα που βοσκούσαν στα πάσκουλα-βοσκότοπους.  



Τουρκοκρατία.

Ωστόσο Τούρκοι δεν αποίκησαν  τη Νάξο και τις άλλες Κυκλάδες. Ελάχιστοι εγκαταστάθηκαν στα νησιά, εξαιτίας του φόβου των πειρατών, κι ελάχιστοι κάτοικοι δέχτηκαν το Ισλάμ. Ο Σουλτάνος Σελήμ ΙΙ (1524-1574) παραχώρησε την παλαιότερη και ωραιότερη απ’ όλες τις Λατινικές πολιτείες της Ανατολής στον ευνοούμενό του Ιωσήφ Νάζη, έναν ιουδαίο τυχοδιώκτη, τραπεζίτη, που καταγόταν από Πορτογάλους Εβραίους, είχε προσχωρήσει στον χριστιανισμό κι είχε πάρει το πορτογαλικό όνομα Joao Miquez. Ο Ιουδαίος Δούκας της Νάξου, δεν επισκέφθηκε ποτέ το δουκάτο του τα δεκατρία χρόνια που του ανήκε. Τοποθέτησε στη θέση του έναν άνθρωπο της εμπιστοσύνης του, τον Φραντζέσκο Κορονέλλο, να εισπράττει τους φόρους από τους οποίους είχε ανάγκη και γενικά να διοικεί τα νησιά που του παραχωρήθηκαν από τον φίλο του Σελήμ ΙΙ. Ο Νάζη  διατήρησε τα παλαιά έθιμα και τους νόμους των λατίνων. Με τον νέο Σουλτάνο Μουράτ ΙΙΙ(1574-1595) η δύναμή του εξασθένησε και τελικά πέθανε με λιθοβολισμό το 1579. Στα 1580. μια επιτροπή χριστιανών από τα νησιά, παρουσιάστηκε στην Πύλη και πήρε από τον Μουράτ ΙΙΙ εξαιρετικά ευνοϊκά προνόμια. Ο κεφαλικός τους φόρος θα παρέμενε στην παλαιά του μορφή. Οι εκκλησίες τους θα μένανε ελεύθερες και θα μπορούσαν να χτίζονται όπως ήθελαν. Οι παλαιοί τους νόμοι και τα έθιμα θα διατηρούνταν, θα μπορούσαν να φορούν τα  τοπικά τους ρούχα και το μετάξι, το κρασί και τα τρόφιμα θα απαλλάσσονταν από κάθε φόρο στα νησιά τους. Αυτά τα προνόμια επικυρώθηκαν από τον Ιμπραήμ (1640-1648) εξήντα χρόνια αργότερα και σχημάτισαν τον «καταστατικό» χάρτη των Κυκλάδων στα χρόνια της Τουρκοκρατίας. Άρχιζε η εποχή των διομολογήσεων για την Ανατολή, κάτω από την ηγεμονική επιρροή της Γαλλίας. Ωστόσο στους παλιούς φόρους που συνέχιζαν να ισχύουν προστέθηκαν νέοι επιβαρύνοντας περισσότερο τους κατοίκους του νησιού: το χαράτζι, ο κεφαλικός φόρος, ο τζερεμές, πρόστιμο, ο μουκατάς η πληρωμή σε χρήμα της δεκάτης των καρπών της γης, το γιεμεκλίκι, φόρος στον καπουδάν πασά για τα έξοδα του τουρκικού στόλου κατά την παραμονή του στις Κυκλάδες. Από την Τουρκοκρατία ας σημειώσουμε το διαγουμίζω που σημαίνει αρπάζω, λεηλατώ, κουρσεύω!



Η Ανεξαρτησία.

Οι Ναξιώτες εξεγέρθηκαν πολλές φορές ενάντια στους κατακτητές, Λατίνους και Τούρκους. Το 1595 έγινε τολμηρή συνωμοτική κίνηση αντιπροσώπων δεκαπέντε νησιών στη Νάξο, που απέβλεπε στην κατάλυση της τουρκικής αυτοκρατορίας. Ενάντια στους Φράγκους ξεσηκώθηκαν το 1563, το 1643, το 1670 και το 1681. Σημαντικότερες είναι οι εξεγέρσεις κατά τον 18ο αι. με πρωταγωνιστές τα μέλη της οικογένειας των Πολιτών και με κέντρο τον πύργο του Μάρκου Πολίτη στους Ακαδήμους, στο λεκανοπέδιο της Τραγαίας.

Ο αρχηγός του «κοινού των χωρίων» Μαρκάκης Πολίτης έγινε το φόβητρο των Λατίνων πολεμώντας τους από το 1770 μέχρι το 1802 και το είδωλο των Ελλήνων. Ξεσήκωσε τους αγρότες της Δρυμαλιάς, χρησιμοποίησε τους Τούρκους στον αγώνα του εναντίον των Μπαρότσι τους οποίους προσεταιρίσθηκε εναντίον των Λατίνων. Συνεισέφερε για τη λειτουργία της Σχολής του Αγ. Γεωργίου της Γρόττας και την ανοικοδόμηση του Αγ. Αρτεμίου στην κοιλάδα του χωριού Κινίδαρος. Χαρακτηρίστηκε «αναστήτωρ της Ναξίας» και «πρόμαχος της αποκοπής του φεουδαλισμού» στο νησί. Οι Φράγκοι τον συκοφάντησαν, τον καταδίωξαν, η περιουσία του δημεύτηκε, και κατάφεραν να εξορισθεί στη Μυτιλήνη όπου με διαταγή του Χουσεΐν πασά πνίγηκε με σχοινί στις 25 Μαρτίου 1802. Ο γιος του Μαρκοπολίτη, Μιχαλάκης, συνέχισε το έργο του πατέρα του, ανέκτησε την πατρική περιουσία, επιβλήθηκε σαν προεστός και αρχηγός του Κοινού των Χωρίων και αγωνίσθηκε εναντίον των Φράγκων και των Τούρκων. Στα τέλη του 1821 ο Αλέξανδρος Υψηλάντης είχε στείλει ανθρώπους στις Κυκλάδες με επαναστατικές προκηρύξεις. Το Δεκέμβριο του 1820 ορκίστηκαν οι πρώτοι Φιλικοί στη Νάξο, μεταξύ αυτών και ο Μαρκοπολίτης οι οποίοι κήρυξαν την Επανάσταση στις 6 Μαΐου 1821.

Ιστορικός Όμιλος Νάξου ΑΡΣΟΣ - Π. ΦΛΕΑ

Ζωγραφική αποτύπωση της Πορτάρας από ταξιδιώτη των περασμένων αιώνων

ΚΕΙΜΕΝΟ ΚΑΙ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ

ΝΙΚΟΣ ΖΕΡΒΟΝΙΚΟΛΑΚΗΣ

ΠΟΡΤΑΡΑ

ΤΟΥ ΗΛΙΟΥ

Στη νησίδα του Βάκχου, στη Νάξο

Άλλοι λένε πως ο ναός είναι του Απόλλωνα, γιατί η Πορτάρα στρέφεται στη Δήλο, λίκνο του Θεού του ήλιου. Κι άλλοι πάλι λένε πως αυτός ο εντυπωσιακός ναός στη Νάξο δεν μπορεί παρά να ανήκει στον «ιδιοκτήτη» του νησιού από τα μυθικά ακόμη χρόνια, τον Διόνυσο.

Αυτή είναι η Πορτάρα του ήλιου

Διάσημη και μοναδική, αυτή η πόρτα του ήλιου στις Κυκλάδες. Η Πορτάρα της Νάξου. Εντυπωσιακή για το μέγεθος και την κατασκευή της, μοιάζει να στέκεται στην αιωνιότητα και να οδηγεί στο πουθενά.

Μια πόρτα αίνιγμα. Η πόρτα ενός μεγάλου ναού των αρχαϊκών χρόνων, έστω κι αν αυτός ο ναός δεν τελείωσε ποτέ. Η κατασκευή του έμεινε σχεδόν στα βάθρα.

Ένας εντυπωσιακός ναός, όσο και η Πορτάρα του. Μόνο που ακόμη και οι αρχαιολόγοι διαφωνούν για ποιο θεό προοριζόταν αυτό το Ιερό. Άλλοι λένε πως ς ο ναός είναι του Απόλλωνα, γιατί η Πορτάρα στρέφεται στη Δήλο, λίκνο του Θεού του ήλιου. Κι άλλοι πάλι λένε πως αυτός ο εντυπωσιακός ναός στη Νάξο δεν μπορεί παρά να ανήκει στον «ιδιοκτήτη» του νησιού από τα μυθικά ακόμη χρόνια, τον Διόνυσο.

Όπως και να έχουν τα πράγματα, η Πορτάρα είναι σήμερα ένα πολυαποτυπωμένο αξιοθέατο με κάθε τρόπο, που ταξιδεύει ανά τον κόσμο. Έχει αποτυπωθεί σε γκραβούρες, σε πίνακες ζωγραφικής, σε φωτογραφίες.

Πρωτίστως, αυτή η γιγάντια κατασκευή μοιάζει κατά τρόπο οξύμωρο με ένα κομψοτέχνημα. Από μακριά, άλλωστε, έτσι φαντάζει, σαν ένα κόσμημα πάνω στο λόφο Παλάτια, αριστερά καθώς προσεγγίζει το πλοίο το λιμάνι.

Η νησίδα Παλάτια όπως φαίνεται από την Γρόττα, μια περιοχή με Μυκηναϊκά αρχαιολογικά ευρήματα

Η ονομασία «Παλάτια» έχει να κάνει προφανώς με αυτό το Ναό και είναι φανερό ότι προέρχεται από τη λέξη Παλλάς, που δεν είναι άλλο από το επίθετο της Αθηνάς. Επειδή όμως η Αθηνά δεν φαίνεται να έχει παρτίδες με τη Νάξο, θα καταφύγουμε στη δεύτερη ερμηνεία για τη λέξη «Παλλάς», που στην προκειμένη περίπτωση σημαίνει: Παρθένος, Κόρη. Αυτή η δεύτερη ερμηνεία έχει ενδιαφέρον, καθώς η Νάξος συνδέεται με μια Κόρη των προϊστορικών χρόνων, που δεν είναι άλλη από την Αριάδνη, την πριγκίπισσα της Κνωσού.

Αριάδνη (ή Αριάγνη), σημαίνει: Παρθένος. Ταυτόχρονα, η Αριάδνη είναι και Κόρη, σύμφωνα με τη λατρεία της Μεγάλης Μητέρας Θεάς στην Κρήτη των Ανακτορικών Χρόνων. Είναι η Κόρη της Βασίλισσας Πασιφάης (δηλαδή της Βασίλισσας Σελήνης).

Το πρότυπο Πασιφάης-Αριάδνης, από τη φεγγαρολατρική Μινωική Κρήτη, θα γίνει αργότερα, στους αρχαϊκούς και κλασικούς χρόνους το δίδυμο Δήμητρα-Περσεφόνη, που λατρεύεται και στη Νάξο, σε ένα εντυπωσιακό, τελεστήριο ιερό, που τα ερείπιά του βρίσκονται στη θέση Σαγκρί.

Ο άκρως ερωτικός γάμος του Διόνυσου με την Αριάδνη στη Νάξο. Ο θεός προσπαθεί να περάσει ένα δαχτυλίδι στο δάχτυλο της Αριάδνης, ενώ πάνω από το κεφάλι της διακρίνεται το στεφάνι των γάμων. Φτιαγμένο με αστέρια, που δεν είναι άλλο από έναν πολύ γνωστό αστερισμό σήμερα, του Βορείου Ημισφαιρίου, που λέγεται «Βόρειος Στέφανος», (Corona Borealis) η «Στέμμα της Αριάδνης»

Το σημαντικό ενδεχομένως, είναι ότι στη Νάξο διεξάγεται ένας πολύ ενδιαφέρων μύθος, που αφορά τον Διόνυσο, την Αριάδνη και τον Θησέα.

Ο Μύθος αυτός θέλει τον Θησέα να εγκαταλείπει την Αριάδνη στη Νάξο, κατ’ εντολή της Παλλάδος Αθηνάς. (Να που υπάρχει τελικά και …ολίγη από Αθηνά, στην ιστορία). Η Αριάδνη, σύμφωνα με το μύθο, είχε ακολουθήσει τον Θησέα, όταν εκείνος έφυγε από την Κρήτη, έχοντας σκοτώσει προηγουμένως τον Μινώταυρο, με τη βοήθεια της Αριάδνης.

Ο συμβολισμός αυτού του μύθου είναι σημαντικός, γιατί δηλώνει το τέλος μιας εποχής και την αρχή μιας καινούριας. Το πέρασμα από τη Μητριαρχία στην Πατριαρχία.  Το πέρασμα από τη λατρεία του φεγγαριού, στη λατρεία του ήλιου. Το πέρασμα σε ένα άλλο πολιτισμό, πολύ διαφορετικό.

Η καινούρια Θεά-Κόρη, η Αθηνά εκπαραθυρώνει βίαια την παλιά Θνητή Πριγκίπισσα-Κόρη, την Αριάδνη, διατάσσοντας τον Θησέα να την εγκαταλείψει στη Νάξο.

Μια σύγχρονη ζωγραφική απεικόνιση της Αριάδνης στη Νάξο, από τον Vanterlyn. Η Αριάδνη στη Νάξο ήταν ανά τους αιώνες ένα προσφιλές θέμα για μουσικούς και ζωγράφους σε ολόκληρο τον κόσμο.

Οι διαφορές που υπάρχουν ανάμεσα στις δυο αυτές Κόρες, αυτή που απέρχεται (την Αριάδνη) και αυτή που εισβάλλει (την Αθηνά), είναι μεγάλες.

Η Αριάδνη, είναι η κατά φύση  έκφραση του ερωτισμού, καθώς είναι Ιέρεια που συμμετέχει στις ιεροτελεστίες του οργιαστικού Ιερού Γάμου.

Αντίθετα, η Αθηνά είναι μια θεά «ανήρατος» (δεν έχει ερωτική συμπεριφορά) και «αμήτωρ» (δεν έχει γεννηθεί καν από μητέρα)! Είναι μια γυναίκα θεά, που κατά ένα αφύσικο τρόπο αρνείται τη γυναικεία φύση της και ο γενέθλιος  μύθος που την περιβάλλει, τη θέλει να γεννιέται από το κεφάλι του Δία.

Να λοιπόν, που αυτή η Πορτάρα στη Νάξο γίνεται στην ουσία ένα σπουδαίο πέρασμα από τη Μητριαρχία στην Πατριαρχία, από την Αριάδνη στην Αθηνά, από τη λατρεία του Φεγγαριού, στη λατρεία του Ήλιου, από τη λατρεία της φύσης και τον φυσικό νόμο, στο νόμο του… Εγκεφάλου, έστω κι αν αυτός ο εγκέφαλος ανήκει στον Δία.

Και η δεύτερη, λιγότερο γνωστή στους πολλούς ονομασία που συνοδεύει αυτή τη νησίδα με την Πορτάρα παραπέμπει στον Διόνυσο. Νησίδα του Βάκχου, είναι η ονομασία και είναι ξεκάθαρη.

Μια Τρίτη ονομασία της νησίδας αυτής είναι εντελώς ουδέτερη, καθώς το όνομα Στρογγυλή δεν αφορά ούτε τον Απόλλωνα, ούτε τον Διόνυσο. 

Ορισμένοι επικαλούνται τον προσανατολισμό που έχει η Πορτάρα για να χρεώσουν εκ τούτου και μόνο το Ναό αυτό στον Απόλλωνα, επειδή η Πορτάρα βλέπει τη Δήλο, το λίκνο του Θεού, τον τόπο γέννησής του από τη Λητώ.

 Και ο μύθος όμως του Θησέα με τον Διόνυσο και την Αριάδνη έχει επόμενο σταθμό του τη Δήλο του Απόλλωνα, γιατί εκεί καταπλέει ο Θησέας, αφού προηγουμένως «ξεφορτώθηκε» την Αριάδνη στη Νάξο, καθ’ ον τρόπο του όρισε η Αθηνά.

Ο μύθος όμως είναι παλιός και ο Ναός στον οποίο ανήκει η Πορτάρα θεμελιώνεται μόλις τον 6^ο π.Χ. αιώνα, από τον τύραννο της Νάξου, Λύγδαμη.

Συνεπώς, ένας αρχαϊκός Ναός δεν μπορεί να ταυτίζεται με ένα προϊστορικό μύθο. Ο μόνος, απ’ ό,τι φαίνεται που γνώριζε την αλήθεια γι’ αυτό το Ναό ήταν ο Λύγδαμης, και το μυστικό το έχει πάρει μαζί του.

Από τη θέση της η Πορτάρα στέκεται απέναντι στη Χώρα της Νάξου και εποπτεύει το Λιμάνι.

Ωστόσο, η Πορτάρα είναι από μόνη της πλέον ένας αιώνιος μύθος!

Ένας μύθος αρχιτεκτονικός, καθώς αυτή η βαριά κατασκευή μοιάζει να ισορροπεί με τον πιο ανάλαφρο τρόπο ανάμεσα θάλασσας και ουρανού, σ’ ένα βαθύ μπλε κι ένα γαλάζιο.

Είναι ο μύθος του ήλιου, γιατί τα καλοκαίρια μαζεύει πλήθος ρομαντικούς ολόγυρά της, που προσπαθούν να δουν μέσα από αυτή το ηλιοβασίλεμα, να τη φωτογραφίσουν και να φωτογραφηθούν σε ερωτικά καρέ, ενώπιον του ήλιου, που κατεβαίνει κατακόκκινος από τον ουρανό και χάνεται στη θάλασσα.

Η Πορτάρα είναι γεωμετρία των αισθήσεων!

Βαριά, επιβλητικά, μονοκόμματα τα μάρμαρα που την απαρτίζουν έχουν πάνω από 6 μέτρα μάκρος το καθένα και βάρος 20 τόνους.

Μέσα από την επιβλητική Πορτάρα διακρίνεται το Κάστρο του Μάρκου Σανούδου, που επιστέφει τη Χώρα της Νάξου.

Εκεί γύρω στον 7^ο και 6^ο π.Χ. αιώνα, η Νάξος επιδίδεται σε εντυπωσιακές μαρμάρινες κατασκευές, όπως και υπερμεγέθη γλυπτά, πολλά από τα οποία τα στέλνει και εκτός Νάξου, αφιερώματα στη γειτονική Δήλο του Απόλλωνα (Άνδηρο Λεόντων, Κολοσσός των Ναξίων), αλλά και στους Δελφούς (Σφίγγα των Ναξίων).

Νάξιοι είναι οι πρώτοι τεχνίτες που αποτολμούν να κατασκευάσουν μεγάλα οικοδομήματα εξ ολοκλήρου από μάρμαρο. Οι ίδιοι είναι εξαίρετοι τεχνίτες και καλλιτέχνες, που η φήμη τους ταξιδεύει εκτός Νάξου και γίνονται περιζήτητοι.

Έργα των αρχαϊκών χρόνων είναι και δυο περίφημοι Ναοί από μάρμαρο, που τα ερείπιά τους σώζονται σήμερα στη Νάξο. Ο ένας προς τιμήν του Διόνυσου, στα Υρια, και ο δεύτερος προς τιμήν της Δήμητρας, στο Σαγκρί.

Όμως, αυτός ο Ναός που θεμελιώνεται εκεί γύρω στο 530 π.Χ. είναι μια εξαιρετικά φιλόδοξη κατασκευή, αν και δεν θα ευτυχήσει να ευοδωθεί. Ο φιλόδοξος Λύγδαμης καταφέρνει με τη βοήθεια του φίλου του, Πεισίστρατου να αρπάξει την εξουσία και να εγκαταστήσει τυραννία στη Νάξο, από το 540 π.Χ. μέχρι και το 524 π.Χ. οπότε και αποκαθηλώνεται η εξουσία του από τους Λακεδαιμόνιους.  

Ένας μεγαλοπρεπής Εκατόμπεδος Ναός (έχει δηλαδή μήκος 100 πόδια ή 30,48 μέτρα), για τον οποίο δεν διασώζονται πολλά πράγματα, ακριβώς γιατί δεν ολοκληρώθηκε η κατασκευή του. Μια πιθανή αιτία που δεν ολοκληρώθηκε ποτέ η κατασκευή αυτού του Ναού είναι ενδεχομένως ο πόλεμος που ξέσπασε ανάμεσα στη Σάμο και τη Νάξο.

Ένας Ναός μεταξύ Απόλλωνα (για τον οποίο οι Νάξιοι τρέφουν μια ξεχωριστή λατρεία) και Διόνυσου (που οι Νάξιοι τον τιμούν κατ’ εξοχήν).

Το κεφάλι του γενειοφόρου Κούρου στο νταμάρι του Απόλλωνα, παραπέμπει στον Διόνυσο

Την ίδια εκείνη εποχή με τη θεμελίωση του εκατόμπεδου Ναού στη νησίδα Παλάτια, στα νταμάρια της Νάξου βρίσκονται σε εξέλιξη οι εργασίες για την κατασκευή τριών γιγαντιαίων αγαλμάτων. Πρόκειται για τους τρεις γνωστούς μέχρι και τις μέρες μας Κούρους που έχουν εγκαταλειφθεί μισοτελειωμένοι στα νταμάρια.

Δυο από αυτούς τους Κούρους, με προχωρημένη τη λάξευσή τους, βρίσκονται στους Μέλανες, ενώ ο τρίτος βρίσκεται στο χωριό Απόλλωνας. Αυτός ο τελευταίος, γενειοφόρος καθώς είναι, παραπέμπει στον Διόνυσο και το ύψος του είναι 10,10 μέτρα.

Θα μπορούσε να είναι μια υπόθεση εργασίας, ότι αυτά τα γιγαντιαία αγάλματα που λαξεύονται στα νταμάρια της Νάξου την ίδια ακριβώς περίοδο που θεμελιώνεται και ο εκατόμπεδος Ναός στα Παλάτια, προορίζονται γι’ αυτόν ακριβώς το Ναό.

Ίσως να είναι και ο λόγος για τον οποίο αυτά τα αγάλματα έχουν εγκαταλειφθεί μισοτελειωμένα, μια και ο Ναός που ήταν ο προορισμός τους δεν θα τελείωνε ποτέ.

Ο μισολαξεμένος Κούρος-Διόνυσος στο νταμάρι του Απόλλωνα. Ένα γιγαντιαίο άγαλμα, που το ύψος του ξεπερνά τα 10 μέτρα.

Μια παράδοση, που οι ρίζες της χάνονται βαθειά στο χρόνο, λέει ότι ο Θησέας εγκατέλειψε την Αριάδνη σ’ αυτή τη νησίδα, για να τη βρει ο Διόνυσος και να την παντρευτεί.

Η νησίδα παλάτια μέχρι και το 1919 δεν συνδεόταν με τη Νάξο, όπως συμβαίνει σήμερα. Τότε κατασκευάσθηκε ο μίσχος της ξηράς, που τη συνδέει με το λιμάνι.

Αυτός ο τεχνητός μίσχος ξηράς συνδέει από το 1919, τη νησίδα Παλάτια με τη Χώρα της Νάξου.

Ένα μέρος από το μαρμάρινο δάπεδο του αρχαϊκού Ναού, όπως σώζεται σήμερα, πίσω από την Πορτάρα.

Τον 6^ο μ.Χ. αιώνα ό,τι σώζεται από τον αρχαϊκό Ναό στη νησίδα Παλάτια, δέχεται απανωτές επιδρομές. Πάνω στον εκατόμπεδο Ναό θεμελιώνεται μια Χριστιανική εκκλησία, ενώ αργότερα, στην περίοδο της Φραγκοκρατίας μαρμάρινα δομικά στοιχεία του Ναού αρπάζονται  και χρησιμοποιούνται στην κατασκευή του κάστρου της  Χώρας.

Μόνο η Πορτάρα θα τη γλιτώσει εξ αιτίας του όγκου και του βάρους που έχουν τα μάρμαρά της. Αυτή η κατασκευή δεν ήταν εύκολο να διαλυθεί…

Εικοσιέξι αιώνες τη δέρνει ο Ποσειδώνας με τα κύματά του και η αλμύρα της θάλασσας τρυγάει τα μάρμαρά της. Κατασπαραγμένη από ετερόκλητους άρπαγες αυτή η γιγαντιαία πόρτα στέκει από πείσμα.

Είναι η πόρτα στο μεγάλο μπλε που απλώνεται μπροστά της. Μια πόρτα στο Αρχιπέλαγο.  Η πύλη του χρόνου. Η Πορτάρα, γιατί αυτή η λέξη θαρρώ, τα λέει όλα.

ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Το άρθρο αυτό έχει δημοσιευθεί στο περιοδικό «ως3», τον Δεκέμβριο του 2006.

ΝΙΚΟΣ ΖΕΡΒΟΝΙΚΟΛΑΚΗΣ

Αθήνα  20 Φεβρουαρίου 2006